Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» operası.
Mühazirəni təqdim edir: Bakı Musiqi Akakdemiyasının dosenti, sənətşünaslıq namizədi Cəmilə Həsənova.
Dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun ilk operası olan «Leyli və Məcnun» 1908-ci ildə yaranmışdır. Bu, həm Azərbaycanda, həm də bütün Şərqdə ilk opera idi. Bununla Ü.Hacıbəyov XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda pəşəkar bəstəkarlıq sənətinin təməl daşını qoydu.
«Leyli və Məcnun» Ü.Hacıbəyovun yaradıcılıq yolunun ilk mərhələsi, həm də musiqi sənətində fəth etdiyi ilk zirvə idi.
«Leyli və Məcnun» ilə musiqi tarixində operanın yeni növü – muğam operası meydana gəldi. Artıq janrın adı muğamın bəstəkar yaradıcılığındakı mühüm rolunu vurğulayır. «Muğam operası» sözünün mahiyyəti Şərq və Qərb ənənələrinin qovuşma nöqtəsini açıqlayır. Lakin bu, əsrlər boyu böyük təkamül yolu keçmiş Şərqin muğam və Qərbin opera formalarının zahiri qovuşması deyil. Belə ki, məhz şifahi ənənəli peşəkar musiqi sənəti olan muğam Azərbaycanda bəstəkar yaradıcılığının formalaşmasına təkan verib. Artıq bir əsrə yaxındır ki, Azərbaycanda muğam və bəstəkar yaradıcılığı bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərərək inkişaf edir. Bu iki qütbün ilk dəfə qovuşduğu müstəvi isə Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» muğam – operası olmuşdur.
«Leyli və Məcnun» operası XVI əsrin dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin eyniadlı poemasına əsaslanır. Bəstəkarın fikrincə, Füzuli poemasının ruhu, lirikası, «Leyli və Məcnun» poemasının romantizmi məhz muğam kimi möhtəşəm bir musiqi ilə təcəssüm oluna bilər.
Buna görə də Ü.Hacıbəyov dərindən bildiyi, uşaqlıqdan qanına, canına hopduğu, melodikasını, lad quruluşunu gözəl mənimsədiyi muğamlardan və xalq musiqi nümunələrindən istifadə etmişdi. Bütün bunları o, müəllif konsepsiyası ilə əsaslandırmışdı.
Ü.Hacıbəyov bunu belə izah edirdi: «Mənim vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi.» [1]
Əslində, ilk baxışdan bəlkə də sadə görunən bu fikir böyük əhəmiyyətə malik idi. Çünki ilk dəfə olaraq, muğamlar musiqi dramaturgiyasına tabe olunub, vahid bədii ideyanın açılmasına xidmət edirdi. Bu, irəliyə doğru böyük bir addım idi. Bu , milli musiqi mədəniyyətinin inkişaf istiqamətinin yeni məcraya yönəldilməsi idi.
Ü.Hacıbəyov öz məqalələrindən birində «Leyli və Məcnun»un yaranma tarixini işıqlandıraraq yazırdı ki, təxminən 1897-1898-ci illərdə hələ on üç yaşında olarkən, doğma şəhəri Şuşada «Məcnun Leylinin məzarı üstündə» adlı musiqili səhnəyə baxır. Bu, Füzulinin «Leyli və Məcnun» poemasından sonuncu hissənin teatrallaşdırılmış şəkildə muğamla oxunması idi. Həmin musiqili səhnəni görkəmli Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev Şuşanın tanınmış musiqiçilərinin köməyi ilə tamaşaya qoymuşdu. Məcnun rolunun ifaçısı dövrünün ən məşhur xanəndələrindən biri – Cabbar Qaryağdı oğlu idi. Onu tarzən Mirzə Sadıq oğlu müşayiət edirdi. Xor epizodlarına yaxşı səsi olan uşaqlar cəlb olunmuşdu. Üzeyir Hacıbəyov da bu uşaqların cərgəsində idi.
Üzeyir bəyin yazdığına görə, bu musiqili tamaşa onu çox həyəcanlandırır və yaddaşına həkk olunur. Bir neçə ildən sonra Qori müəllimlər seminariyasını bitirib Bakıya gələrkən o, məhz Füzulinin «Leyli və Məcnun» poeması əsasında opera yazmaq haqqında düşünür və tezliklə bu fikrini həyata keçirir.
Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, Şərqdə geniş yayılmış və çox sevilən bu ölməz məhəbbət dastanına ilk dəfə XII əsrdə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi müraciət edərək, «Leyli və Məcnun» poemasını yaratmışdır. Ondan sonra isə 50-dən artıq şair bu mövzuda əsərlər yaradıb. Onlardan XII əsrdə hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi, XIV əsrdə iran şairi İmadi, XV əsrdə özbək Əlişir Nəvai, tacik Cami, türk şairi Çakeri qeyd olunmalıdır.
Ü.Hacıbəyovun məhz Füzulinin yaratdığı «Leyli və Məcnun» poemasına müraciətinin səbəbi ondan ibarət idi ki, bu əsər Azərbaycan dilində yazılaraq, Şərq ədəbiyyatının inkişafına böyük təsir göstərmişdi. Bu əsərdən parçalar peşəkar xanəndələr tərəfindən muğamlarda çox ifa olunaraq, xalq arasında geniş yayılmışdı.
Ü.Hacıbəyovun fikrincə, poemanın dərin məzmununu məhz opera kimi bir musiqi forması vasitəsilə açmaq mümkündür. O, Füzulinin poemasına yaradıcı surətdə yanaşaraq, onu opera janrının tələbləri səviyyəsində işləmişdir. Operanın librettosunda poemanın bir sıra epizodları ixtisar olunmuş və əsas məqsəd əsərin qəhrəmanlarının daxili aləminin və hisslərinin açılmasına yönəldilmişdir. Ü.Hacıbəyov poemanın surətlərinə və süjet xəttinə bir sıra yeni cizgilər əlavə etmişdir. Belə ki, onun operada yaratdığı Leyli obrazı Füzulinin qəhrəmanından fərqlənir. Füzulinin poemasında Leyli İbn-Səlama ərə verildikdən sonra Məcnuna olan məhəbbətini ondan gizlətməyə məcbur olursa, Ü.Hacıbəyovun Leylisi İbn-Səlama açıq şəkildə Məcnunu sevdiyini etiraf edir. Onun bu etirafı o dövrün adət-ənənələrinə, feodal-patriarxal cəmiyyətin qayda-qanunlarına bir etiraz idi. Bununla da Ü.Hacıbəyov Azərbaycan qadınının azadlıq arzularını əks etdirməyə çalışmışdır.
Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Füzulidə olduğu kimi, Ü.Hacıbəyovun qəhrəmanları da öz səadətləri uğrunda fəal mübarizə etmirlər. Sevgililər bir-birinə qovuşa bilməsələr də pak, yüksək məhəbbətə sadiq qalaraq, bu sevginin xəyalı ilə yaşayır və məhv olurlar. Lakin onların məhəbbəti ölmür. Beləliklə, əsərin fəlsəfi mənası açılır: məhəbbət kimi gözəl bir hiss həyatdakı qəddarlığa qalib gəlməyə qadirdir. Leyli və Məcnun isə indi artıq əbədi məhəbbət simvoluna çevrilmişlər.
«Leyli və Məcnun» operasının klassik anlamda partiturası yox idi. Bunu səhnədə cəzəyan edən hadisələrin və vokal nömrələrin ardıcıllığını göstərən direksion – yəni ssenari planı əvəz edirdi. Burada müəllifin ayrı-ayrı not yazıları, muğamlara, ladlara dair qeydləri, dinamik işarələr haqqında göstərişləri öz əksini tapmışdı.
Operanın librettosu, klaviri və partiturası çox sonralar meydana gəlmişdir. Belə ki, əsərin librettosu 1912-ci ildə, klaviri 1959-cu ildə, partiturası isə 1983-cü ildə çap olunmuşdur.
«Leyli və Məcnun» operasının quruluşuna nəzər salsaq, burada opera dramaturgiyasına məxsus bütün komponentləri görərik: uvertüra, proloq, ariyalar, xorlar, ansambl səhnələri-duet, trio, orkestr epizodları, rəqs və s. Lakin mövcud Avropa opera formasından fərqli olaraq, burada klassik ariyaları muğam söbələri əvəz edir. Xor və ansambl səhnələrində, orkestr epizodlarında xalq musiqi nümunələrindən böyük bacarıqla istifadə olunmuş, onlar bəstəkarın yaratdığı musiqi parçaları ilə üzvi surətdə qovuşmuşdur.
Ü.Hacıbəyov obrazların səciyyələndirilməsində, onların daxili aləminin, duyğu və həyəcanlarının təcəssümündə muğamlardan istifadə edərək, onları xarakterinə və emosional təsirinə görə dramaturji həssaslıqla seçimişdir. Əsərin süjet xəttinin ardıcıl açılmasında, dramatik konfliktin və hadisələrin faciəli sonluğunun təsvirində muğamlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, I pərdədə Leyli və Məcnunun görüş səhnəsi onların ümid və arzularını, məhəbbət hisslərini əks etdirən işıqlı xarakterli «Mahur - Hindi» və «Segah» muğamları üzərində qurulmuşdur. Hadisələrin sonrakı inkişafında əsas qəhrəmanların partiyasında qəmgin əhval – ruhiyyəli muğamlar üstünlük təşkil edir. Belə ki, Məcnunun elçilərinə rədd cavabı verildikdən sonra səslənən «Şahnaz» muğamı Məcnunun dərin ruhi sarsıntılarını əks etdirir. Onu başa düşməyən insanlardan uzaqlaşıb səhrada dolaşan, nəsibi iztirablar və tənhalıq olan Məcnun qəmli «Bayatı -Şiraz» muğamı ilə xarakterizə olunur. Leyli və İbn-Səlamın toyu səhnəsindən sonra Məcnunun ümidsizliyi «Şüştər» muğammında öz ifadəsini tapır. Sevgilisindən üz çevirib onun xəyalını üstün tutan Məcnunun «Sən Leyli deyilsən» nidası «Xaric Segah»da çox yanıqlı səslənir. Son səhnədə Məcnun Leylinin qəbrini axtararkən «Bayatı-Kürd» muğamının sədaları onun sonsuz kədərini ifadə edir. Məcnunun son nəfəsində «Şüştər» muğamının «Tərkib» şöbəsini ifa etməsi xüsusilə qəlbləri titrədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əsərin digər obrazlarının səciyyələndirilməsində də müəyyən muğamlara üstünlük verilir. Bu zaman muğam şöbəsinin seçilməsi dramatik hadisələrin gedişatı və qəhrəmanın səhnədəki əhval-ruhiyyəsi və durumu ilə bağlı olur.
Bu baxımdan, məsələn, Məcnunu Leyliyə qovuşdurmaq üçün onun atası ilə döyüşə girməkdən çəkinməyən sərkərdə Nofəlin qorxmaz, cəsur obrazını yaratmaq üçün bəstəkar «Heyratı» zərb-muğamının coşğun, döyüş əhval-ruhiyyəli marş xarakterli musiqisindən itsifadə edir.
Məcnunun atasının partiyasında «Cahargah» muğamının səslənməsi onun oğluna görə keçirdiyi həyəcanlarını əks etdirir. Leyli ilə anasının dialoqunda «Simayi-Şəms» muğam şöbəsindən istifadə ananın həyəcan və nigarançılığını göstərir. «Qatar» muğamı sevgilisinə qovuşa bilməyərək, başqasına ərə verilmiş Leylinin fəryadını ifadə edir.
Beləliklə, dramaturgiyanın inkişafında muğam hərəkətverici amilə çevrilir. Onu da deyək ki, bu zaman muğamların ardıcıllaşması, lad keçidləri məntiqi sürətdə həyata keçirilir.
Ü.Hacıbəyov operada bütün muğam şöbələrinin adlarını və poetik mətnini ardıcıllıqla qeyd etmiş, onların səsləndirilməsini isə rolları ifa edən xanəndələrə həvalə etmişdi. Bu, bir daha sübut edir ki, muğam kimi şifahi ənənəli peşəkar musiqinin yaradılmasında və ifa olunmasında xanəndələrin xidməti əvəzsizdir. O cümlədən, «Leyli və Məcnun» muğam-operasının ərsəyə gəlməsində də xanəndələrin ifaçılıq məharəti mühüm əhəmiyyətə malikdir.
«Leyli və Məcnun» operasının premyerası 1908-ci ildə yanvar ayının 25-də Bakıda Hacı Zeynalabdın Tağıyevin teatrında (indiki Musiqili Komediya Teatrının binasında) olmuşdu. Tamaşanın iştirakçıları xanəndələr, dram aktyorları və sadəcə musiqi həvəskarları idi. İlk tamaşaya istedadlı aktyor və rejissor Hüseyn Ərəblinski quruluş vermişdi. Dirijor isə yazıçı-dramaturq Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev idi. Sonrakı tamaşalarda isə Ü.Hacıbəyov özü və onun yaxın dostu və məsləkdaşı bəstəkar Müslüm Maqomayev dirijorluq etmişlər. Tamaşanın bədii tərtibatında tanınmış publisist, rəssam və ictimai xadim Əli bəy Hüseynzadənin rolu olmuşdur. İlk tamaşanı müşayiət edən orkestr bir neçə musiqiçidən – Ü.Hacıbəyovun seminariya yoldaşları olan həvəskar musiqiçilərdən ibarət idi. Muğam hissələrini isə ustad tarzənlər Qurban Pirimov və Şirin Axundov müşayiət edirdilər. Məcnun rolunun ilk ifaçısı görkəmli teatr və musiqi xadimi Hüseynqulu Sarabski olmuşdur. Bu rolu o, elə böyük məharətlə yaratmışdı ki, tamaşadan sonra hamı onu «Məcnun» deyə çağırırdı. Sonralar bir çox görkəmli xanəndələr Məcnun rolunda çıxış etmişlər. Onlardan Əliövsət Sadıqov, Hüseynağa Hacıbababəyov, Əbülfət Əliyev, Bakir Haşımov, Qulu Əsgərov, Arif Babayev, Canəli Əkbərov, Alim Qasımov, Mənsum İbrahimov və başqaları öz təkrarolunmaz ifa üslubu və bu rolun, yaddaqalan təfsiri ilə opera teatrının inkişaf tarixində parlaq iz qoymuşlar.
Leyli rolunun ifaçısını tapmaq isə o dövrdə çox çətin idi. Çünki XX əsrin əvvəllərində müsəlman qadınlarının səhnəyə çıxmasına yol verilmirdi. Buna görə də teatrda qadın rollarını kişilər ifa edirdi. Bu səbəbdən də ilk tamaşada Leyli rolunun ifası məlahətli səsə malik olan və muğamları yaxşı bilən Fərəcov soyadlı bir gəncə tapşırıldı. Sonralar isə Leyli rolunda o dövrdə qadın rollarının məşhur ifaçısı kimi tanınmış Əhməd Ağdamski çıxış etmişdir. Yalnız, bir çox illər ötdükdən sonra (1920-30-cu illərdə) səhnədə qadın xanəndələr Azərbaycan bəstəkarlarının muğam operalarında çıxış etməyə başladılar. Leyli obrazının ən məşhur və gözəl ifaçılarından Sürəyya Qacar, Həqiqət Rzayeva, Gülxar Həsənova, Rübabə Muradova, Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Nəzakət Məmmədova, Səkinə İsmayılova, Qəndab Quliyeva, Mələkxanım Əyyubova, Nəzakət Teymurova kimi xanəndələrin adını çəkmək olar.
«Leyli və Məcnun» operası yarandığı gündən xalq tərəfindən heyranlıqla qarşılandı və çox sevildi. Tezliklə bu opera Azərbaycandan kənarda da məşhurlaşdı. Əsər azərbaycanlı aktyorların ifasında Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın, İranın bir çox şəhərlərində uğurla göstərildi və böyük rəğbət qazandı.
Artıq bir əsrə yaxındır ki, «Leyli və Məcnun» operası səhnədədir. Bu dövr ərzində neçə-neçə görkəmli xanəndələr Leyli və Məcnun rollarının gözəl ifaçıları kimi tanınıb. Bu günə kimi ustad xanəndələr bu operada iştirakı özləri üçün ən çətin və şərəfli bir yaradıcılıq sınağı hesab edirlər.
Yüz ilə yaxındır ki, «Leyli və Məcnun» operası yeni-yeni quruluşlarda tamaşaya qoyulur. Məcnunlar, Leylilər nəsil-nəsil bir-birini əvəz edir. Əsər öz təravətini itirmir. Tamaşaçıların Şərqin bu ilk operasına olan marağı və sevgisi azalmır.
Üzeyir dühası ilə canlandırılan «Leyli və Məcnun» yaşayır və Azərbaycan milli operasının inkişaf yolunu işıqlandırır.
[1] Ü.Hacıbəyov Əsərləri. II cild. Bakı, 1965. s.