İlk azərbaycan xalq xoru1
SSRİ xalqlarının milli mədəniyyətinin ciçəklənməsinə səbəb olan Böyuk Oktyabr inqilabı Azərbaycan incəsənətini elə bir səviyyəyə qaldırmışdır ki, bunu inqilabdan əvvəlki illərdə ağla belə gətirmək olmazdı. Azərbaycanın formaca milli və məzmunca sosialist incəsənətinin bu çoşğun tərəqqisi ölkəmizin məhsuldar və mədəni qüvvələrinin inkişafı, geniş zəhmətkeş kütlələrinin güzəranının yaxşılaşması ilə sıx əlaqədar olmuşdur.
Sosialist inqilabının qələbəsi nəticəsində ali məktəblər, elmi təşkilatlar, məktəblərin geniş şəbəkəsi Azərbaycan xalqının üzünə geniş açıldığı kimi, Azərbaycan incəsənəti də Sovet hakimiyyəti illərində tamamilə yeni növlərlə, yeni ifaçılıq vasitələri ilə zənginləşmişdir; inqilabdan qabaq bunlar haqqında xalqımızın heç bir təsəvvürü yox idi. Sosialist inqilabının nailiyyətləri sayılan bu yeniliklərə hamı tərəfindən qəbul edilən simfonik əsas üzərində yaradılmış yeni Azərbaycan operası, xalq çalğı alətləri orkestrləri, notlu orkestrlərimiz, tə'lim almış müğənıilərimiz də daxildir.
Azərbaycan inqilabdan əvvəlki incəsənəti tarixində vokal ifaçılığının çoxsəsli xor kimi geniş yayılmış bir forması olmamışdır. Xalqımızın vokal sənəti ən qədim vaxtlardan tar və dəfin müşayiəti ilə muğamatların solo ifası ilə məhdudlaşmışdır. Ancaq nadir hallarda, əsasən kəndlərdə (məsələn, keçmiş Şuşa qəzasında) toy zamanı gəlini və ya bəyi tə'rif edən mahnıların birgə oxunmasına yol verilmişdir. Lakin belə hallarda da xorun iştirakçıları bir səslə, yə'ni unison oxumuşlar. Azərbaycan SSR-in indiki Lənkəran rayonu ərazisində yaşayan talışlar xorla oxuma formasını bir qədər dəyişib təkmilləşdirmişlər. Onlar xoru iki dəstəyə bölmüşlər; birinci dəstə melodiyanı uzadıb qurtararkən ikinci dəstə oxumağa başlamış və melodiyanı eyni tonda təkrar et-mişdir. Xorlarda ibtidai nəğməkarlar da olmuşdur, bu zaman xor ancaq solistlərin ifa etdiyi melodiyanın sonunu təkrar etmişdir. Kollektiv ifa zamanı bə'zən «Zil-bəm» üsulu tətbiq olunmuşdur: bəm səslər oktavada zil səslərdən aşağı oxunmuşdur. Göstərilən bütün hallarda xor indiki kimi səslərə bölünməmiş, melodiya ahəngdar şaxələrə ayrılmamış, müşayiət olunmamış, xorda züytutan olmamışdır.
Zəngin mahnı yaradıcılığına, gözəl musiqiçi və müğənnilərə malik olan Azərbaycan xalqı xor polifoniyası ilə tanış olmamış, çoxsəslə kollektiv oxumağın nə olduğunu bilməmişdir. Bu xalqın vokal sənəti üçün ancaq muğamatların solo ifası xarakterik olmuşdur.
Birsəsli oxuma ən'ənəsinin tə'siri nəticəsində əvvəllər ta inqilabi ərəfəyədək ancaq Azərbaycanda o adam müğənni hesab edilirdi ki, tenor və ya soprano səsə, yə'ni birinci səsə malik olsun. Bas və bariton ümumiyyətlə səs hesab olunmurdu. 25—30 il bundan əvvəl yaradılmış ilk Azərbaycan musiqili dram əsərlərində adətən mənfi və ya komik surətlər bas və bariton səsi olanlara tapşırılırdı; çünki bu səslərin xarakteri nədənsə mənfi, gülməli görünürdü. Bunu da deyim ki, ilk Azərbaycan operalarında və musiqili komediyalarında xorlar da birsəsli olmuşdur. İlk operaların müəllifi olan mən özüm də kollektiv oxumaq üçün başqa bir forma tapmamışdım. Görün, ən'ənə nə qədər dərin kök salıbmış!
İlk çoxsəsli Azərbaycan xorunu 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında mən təşkil etmişəm. Xorda 70 oxuyan vardı, bunların əksəriyyəti tələbə-gənclər idi. Lakin ilk vaxtlar vokal ifaçılığının yeni formasını tətbiq etmək asan olmamışdır. Burjua millətçiləri cəbhəsindən olan ziyankarlar bizim təşəbbüsümüzü boğmaq üçün çox çalışmışlar. Düşmənlərimiz iddia edirdilər ki, Azərbaycan xalqına çoxsəsli xor, polifoniya lazım deyildir. Nəticədə, böyük zəhmətlə yaradılmış xor dağılmışdır.
İlk Azərbaycan Dövlət xoru 1936-cı ildə M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası nəzdində təşkil edilmişdir. Onun təşkili mənə tapşırılmışdı. Xor əsasən xüsusi hazırlığı olmayan, lakin vokal iste'dadına malik gənc müğənnilərdən ibarətdir. Biz onları Bakıda və Azərbaycanın kənd rayonlarında seçmişik. Xorun üzvləri arasında bir neçə kolxozçu vardı. Xorda oxuyanların 75 faizi azərbaycanlı, qalanı erməni, gürcü, rus, yəhudidir. Lakin onların hamısı Azərbaycan dilini gözəl bilir.
Xorda 100 adam vardır. Bu xor, elə ilk vaxtdan dördsəsli xor kimi yaradılmışdır, onun repertuarını əsasən xalq mahnıları və müasir mahnılar təşkil etməli idi.
Repertuar seçmək, daha doğrusu öz repertuarımızı «yaratmaq» sahəsində qarşımızda bir sıra ciddi vəzifələr durmuşdur. Mən ona görə «yaratmaq» deyirəm ki, relertuarımıza daxil edilən hər bir xalq mahnısını çoxsəsli xorla oxumaq üçün harmonizə etmək lazım gəlmişdir. Əsas çətinlik ondan ibarət olmuşdur ki, bütün bu mahnılar ta qədim vaxtlardan xalq arasında ya bir səslə, ya da unison oxunmuşdur; əslində bunların hər ikisi eyni şeydir. Təbiidir ki, bu cür melodiyaların harmonizə edilməsi vəzifəsinin mexaniki həlli xalq mahnısı üslubunun təhrif olunmasına, ayrı-ayrı hallarda isə melodik xəttin pozulmasına səbəb olardı. Mə'lum olduğu kimi, Azərbaycanda elə bir xalq mahnısı yoxdur ki, bu və ya başqa muğamla əlaqədar olmasın. Bizim səkkiz əsas muğamımız vardır: «Rast», «Segah», «Şur», «Çahargah», «Bayatı-İsfahan» (yaxud «Bayatı-Şiraz»), «Şüştər», «Hümayun», «Zabil». Bunların hər biri öz ladının xüsusiyyətləri ilə fərqlənir, bu ladlar əsasında və daxilində həmin muğamlar üçün tipik olan külli miqdarda oxşar variantlar yaranmışdır. Yeri gəlmişkən deyim ki, xalq mahnılarının çoxu «Şur» və «Segah» muğamatlarının ladları əsasında qurulmuşdur.
Bununla belə, həmin mahnılar melodiya cəhətdən son dərəcə rəngarəngdir. Ümumiyyətlə, demək lazımdır ki, Azərbaycan melosu mövzu və boyalarının son dərəcə zəngin olması ilə xarakterizə edilir. Bunu muğamatlarla sıx əlaqədar olan köhnə və təzə operalarımızın musiqi fakturasından aydın görmək olar.
Təcrübə göstərmişdir ki, lad musiqimizin adi harmonizasiyası istər-istəməz kadansların tətbiq olunmasını tələb edir; kadanslar melodiyanı ya majora, ya da minora gətirib çıxarır. Bu zaman Azərbaycan musiqisini yaradan ladlar çox vaxt öz xüsusiyyətini itirir. Ona görə də mən mahnıları harmonizə edərkən adi dördsəsliyi deyil, kontrapunkt çoxsəsliyi və unison imitasiyaları tətbiq edirəm. İlk Azərbaycan Dövlət xorunun ifa etdiyi «Ay bəri bax» xalq mahnısının harmonik sxemi təxminən belədir; mahnı unisonla oxunmağa başlanır, sonra soprano səslər oxuyur, bu zaman tenor və alt səslər sanki replika verir, bas səslər isə mahnının oynaq, ritmik səslənməsini tə'min edir. Mən ümumiyyətlə Azərbaycan mahnılarının ifası üçün xa-rakterik olan lad daxilində solo improvizasiyasını xorun ifasında da saxlamışam.
Başqa bir misal: xalq mahnısı «Yallı». Bu mahnını xorun soprano səsləri unison oxumağa başlayır. Bu zaman alt və tenor səslər dəm tutur. İkinci kupletdə tenor səslər oxuyur, soprano səs dəm saxlayır, sonra melodiyanı alt səslər oxuyur, başqa səslər isə onları müşayiət edir. Uzadılan «Şikəstə» mahnısında çoxsəsli xor solistləri ahəngdar surətdə müşayiət edir. Artıq bu mahnıda bir akkorddan ibarət adi harmonizasiyanı tətbiq etmək mümkün olmuşdur. Dördsəsli harmonizasiyanın eyni prinsipi həmcinin «Aman nənə» mahnısı üzərində işlənərkən əsas götürülmüşdür, burada xor nəqəratı ifa edir. Mənim lad musiqisində tətbiq etdiyim sadə harmonizasiyaya dair misallar bunlardır.
Beləliklə, hər bir mahnının ritmik, melodik və başqa xüsusiyyətlərinin diqqətlə öyrənilməsi və şərti harmonizasiyanın tətbiq edilməsi Azərbaycan melosunun bütün xüsusiyyətlərini, bütün koloritini xorun ifasında dinləyicilərə çatdırmaq imkanı verir. İlk Azərbaycan Dövlət xorunun ifa etdiyi «Komsomolçu qız», «Kolxoz mahnısı»,. «Partizan mahnısı», «Qızıl Əsgər» kimi yeni nəğmələr isə artıq adi, müasir harmoniya əsasında yazılmışdır, bunların mövzusu da qədim mahnılardan fərqlənir.
Bir neçə kəlmə də ilk Azərbaycan Dövlət xorunun repertuarı haqqında. Azərbaycan xalqının mahnıları olduqca çoxdur. Hər bir xalqda olduğu kimi, bizdə də əmək prosesləri, hər cür toy-büsat, epos və lirika musiqi ilə əlaqədardır. Biz ifa üçün ən xarakterik və ən çox yayılmış xalq mahnılarını seçmişik.
Məsələn, lirik «Şikəstə» mahnısı. Bu mahnı «Segah» muğamı ustündədir və bir sıra variantlara malikdir. Qarabağ, Şirvan şikəstələri, Kəsmə şikəstə və s. vardır. Biz Qarabağ şikəstəsini ifa edirik. Bu, Azərbaycanda demək olar, ən geniş yayılmış variantdır. Onu təklikdə və məclislərdə oxuyurlar. Gənc muğənnilər öz improvizasiyalarına demək olar ki, şikəstədən başlayırlar. Bu mahnı məhəbbət haqqındadır. Onun belə bir orijinal cəhəti vardır: ilk iki beyt sanki sonrakı beytlərlə əlaqədar deyildir, lakin onlarla həmqafiyə olub dinləyicidə sonrakı beytlərə həvəs oyadır.
«Sən gözəl» mahnısı («Şur» ladı) ona görə maraqlıdır ki, xor onu üç dildə: Azərbaycan, erməni və gürcü dillərində oxuyur. Bu təsadüfi deyildir: mahnı Zaqafqaziyanın üç qardaş respublikası xalqları arasında geniş yayılmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan, gürcü və erməni xalqlarının ümumi mahnıları az deyildir. Məsələn, mə'lumdur ki, xorumuzun ifa etdiyi məşhur «Ay bəri bax» Azərbaycan mahnısını gürcülər də oxuyur.
Nəhayət, «Güloğlan» mahnısı. Onun yaranması «Segah» muğamının ladı ilə əlaqədardır. Bu mahnı xalq sənətinin yüksək bədii mə'ziyyətləri, xüsusən son dərəcə gözəl melodiya xətti ilə fərqlənən qiymətli incisidir.
Mən xorun yeni, müasir mahnılar oxuduğunu yuxarıda qeyd etdim. Onların məzmunu adlarından mə'lumdur. Bu mahnılar qəhrəman Lenin partiyasının rəhbərliyi altında öz ölkəsinin tərəqqisinə nail olan, yeni işıqlı həyat quran qalib xalqın mahnılarıdır.
İlk Azərbaycan Dövlət xoru ifaçılıq mədəniyyətini yüksəltməyə çalışaraq öz repertuarını rus klassiklərinin, sovet bəstəkarlarının əsərləri və xalqların müasir mahnıları hesabına genişləndirmişdir. Biz «Ruslan və Lüdmila», «Yevgeni Onegin», «Demon», «Sakit Don», «Oyanmış torpaq» operalarından xorun mahnılarını, «Təyyarəcilər marşı», «Polyuşko», «Vətən haqqında mahnı» nəğmələrini oxuyuruq. Bunların hamısı çoxsəsli mahnılardır .
Bu gün biz tam ixtiyarla deyə bilərik ki, artıq Azərbaycanda xor mədəniyyətinin əsası qoyulmuşdur. İndi səslərə ayrılma müğənnilərimiz üçün adi bir hal olmuşdur. Həm də bu cür ayrılma nəticəsində xor iştirakçısı olan Azərbaycanlılar içərisindən gözəl solistlər meydana çıxır. Xorla gündəlik pedaqoji və tərbiyəvi iş aparılır, bu da səs ahənginin yaxşılaşmasına və ümumi ifaçılıq mədəniyyəti səviyyəsinin yüksəlməsinə kömək edir.
Azərbaycan Dövlət xorunun ikiillik fəaliyyəti hədər getməmişdir. Hələ keçən il respublikamızın ikinci sənaye mərkəzi olan Kirovabadda musiqi məktəbi nəzdində 50 nəfərdən ibarət dördsəsli Azərbaycan xoru təşkil edilmişdir. Bütün bunlar fərəhləndirici faktlar olub, gözəl əsrimizdə yeni məzmun və yeni formalarla zənginləşən Azərbaycan musiqi sənətinin coşğun inkişaf etdiyini göstərir. Əlbəttə, qarşıda çox iş durur. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən yeni ifaçılıq vasitələri ilə silahlanması, həmin vasitələrə mükəmməl yiyələnməsi üçün hələ çox iş görmək lazımdır. Azərbaycanın yaradıcı işçiləri partiya və hökuməti rəhbərliyi altında öz xalqının incəsənətini böyük səbatla, qələbəyə möhkəm inam hissi ilə daha yüksəklərə qaldırırlar.
1. Məqalə «M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası» məçmuəsində çap olunmuşdur (Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurası yanında İncəsənət İşləri İdarəsinin nəşri, Bakı, 1938-ci il). Burada kiçik ixtisarla verilir. Rus dilindən tərcümədir.
2.Üzeyir Hacıbəyov «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» adlı elmi əsərində yazır: «Rast», «Şur», «Segah», «Şüştər», «Çahargah», «Bayatı-Şiraz» və «Hümayun» Azərbaycan musiqisinin yeddi əsas ladıdır (səh. 13). Bu məqalədə bəstəkar səkkiz əsas muğamdan danışır, onlardan yeddisi yuxarıdakı ladlara uyğundur. Məqalədə köstərilən səkkizinci muğam «Zabil» (daha doğrusu «Zabil segah») Azərbaycanın xanəndə və çalğıçiları arasında bir variant kimi geniş yayılmışdır.