Azərbaycan türk xalq musiqisi haqqinda1
I. GİRİŞ
Azərbaycan türk xalq musiqisi ümumiyyətlə Şərq musiqisinə daxildir, lakin Şərqdə bir neçə musiqi sistemi, məsələn, çin, hind, ərəb-fars musiqi sistemləri vardır; bunlar təkcə müasir Avropa sistemindən deyil, həm də bir-birindən fərqlənir. Bəs, Azərbaycan xalq musiqisi həmin sistemlərin hansına əsaslanmışdır?
Ərəb-fars sisteminə. Azərbaycan xalq musiqisinin ərəb sisteminə məxsus olduğu xarici əlamətlərin: adların, istilahların, musiqi alətlərinin, nəzəri müddəaların və sairə cəhətlərin ümumi olmasından görünür; bütün bu xarici əlamətlərdən başqa, Azərbaycan musiqisi ilə ərəb musiqisi arasında dərin daxili əlaqə də vardır; bu əlaqə özünü nədə göstərir? Əvvəla, ərəb-fars sisteminə əsaslanan istər vokal, istərsə də instrumental musiqi Azərbaycan türkünə, məsələn, çin sisteminə əsaslanan musiqidən daha doğma və anlaşıqlı görünür.
Digər tərəfdən, Azərbaycanda elə bir türk xalq mahnısına və ya xalq yaradıcılığının başqa bir formasına təsadüf etmək olmaz ki, onun melodiya əsasını ərəb-fars sistemi deyil, başqa bir sistem təşkil etmiş olsun. Bəlkə ərəb-fars musiqi sistemi ilə yanaşı xüsusi türk sistemi də vardır? Ola bilsin, uzaq keçmişdə belə bir sistem varmış, yaxud bəlkə də indi çin, hind və ya ərəb-fars sistemi adlandırılan sistemlərin əsasını bir zaman türk sistemi təşkil etmişdir. Hazırda belə bir xüsusi sistem yoxdur, müxtəlif ölkələrdə, məsələn, Turkiyədə, Azərbaycanda (İran Azərbaycanı daxil olmaqla), Türkistanda, Krımda (Povoljye istisna edilməklə) yaşayan bütün türk xalqlarının musiqisi ərəb-fars sisteminə əsaslanır, həm də türklər və krımlılar ərəblərə, Azərbaycanlı və türkistanlılar isə farslara daha yaxındır. Povoljye tatarlarının musiqisində (xalq mahnılarında) yarımtonlar yoxdur, onun əsasını beşpilləli səs düzümü təşkil edir, bu, musiqi tarixində qədim çin qamması hesab olunur.
Əsasən məşhur alimlər tərəfindən işlənilən ərəb-fars musiqi sistemi vaxtı ilə coşğun inkişaf etmiş və elmi cəhətdən əsaslandırılaraq, qədim yunan musiqi sistemindən heç də geri qalmamışdır. Avropanın ən yeni alimləri sübut edirlər ki, ərəb-fars musiqi mədəniyyəti o qədər inkişaf edibmiş ki, intervalları ölçmək üçün mustəqil sistem «messel» varmış və ərəb alimləri tersiyaların və onların həllinin—sekstaların konsonans əhəmiyyətini yunanlardan əvvəl başa düşmüşlər.
Musiqi yazıçısı Kizavetterin dediyinə görə, bu musiqi sənətinin tərəqqi dövrü VII əsrdə xəlifəlik dövründə, İran istila olunduqdan sonra başlanmışdır; o zaman qədim fars mədəniyyəti istilaçılara keçmiş və inkişaf etmişdir. Kizavetterin dediyinə görə, qədim musiqi yazıçısı Xəlil (VIII əsr) olmuşdur, o, vəznlər və tonlar haqqında kitab yazmışdır.
X əsrdə Əbu-Naf Məhəmməd-ibn Tarxan adlı məşhur bir alim meydana gəlmişdir. Onu anadan olduğu yerin adı ilə Əl Farabi adlandırmışlar. Əl Farabi, yaxud sadəcə olaraq Farabi yunan musiqi sisteminə dərindən bələd idi və həmin sistemi müsəlman Şərqində tətbiq etməyə çalışırdı; türk ensiklopediyaçısı Şəmsəddin Sami Bəyin dediyinə görə, Farabi Ərəstunun bütün nəzəri musiqi əsərlərini ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Digər musəlman alimlərinin haqlı müqavimətinə baxmayaraq, Farabinin sə'yi nəticəsiz qalmamışdır: ərəb-fars sistemi nəzəri cəhətdən qismən yunan musiqi mədəniyyətinin tə'siri altına düşmüşdür.
Sonrakı alimlər musiqini yunan dilində olduğu kimi «musiqi» adlandırmış və məşhur yunan alimləri Fitaqorisi (Pifaqor) və Ərəstunu (Aristoteli) musiqi elminin baniləri hesab etmişlər.
Musiqi sənətinin coşqun inkişafı Tamerlan dövründə, Tamerlan İranı fəth etdikdən sonra (XIV əsr) davam etmişdir.
O dövrün musiqi alimləri içərisində Səfiəddin Əbdül-mömin ibn Faxir-ül-Urməvi-ül-Bağdadi böyük şöhrət qazanmışdır. Avropa alimləri onu ən görkəmli ərəb-fars musiqi nəzəriyyəçisi adlandırır və Şərqin müdrik alimi hesab edirdilər.
Səfiəddin «Şərəfiyyə» adlı nəzəri musiqi əsəri yazmışdır, bu əsər sonrakı alimlər arasında böyük şöhrət qazanmışdır. Fars ensiklopediyaçısı Mahmud Şirazi də (1315-ci ildə vəfat etmişdir) musiqi sahəsində məşhur olmuşdur. Şirazi «Dürrətit tace» adlı musiqi əsərində qədim ərəb-fars messel nəzəriyyəsini müfəssəl izah etmişdir. XIV əsrin görkəmli alimi, «Melodiyalar məcmuəsi» və sairə musiqi əsərlərinin müəllifi Əbdülqədir ibn İsa öz dövründə böyük şöhrət qazanmışdır.
Yuxarıda göstərilən yazıçı və alimlərin sistemi ondan ibarətdir ki, onlar Kizavetterin dediyinə görə, oktavanı 17 hissəyə bölmüş və bu səslərdən 12 əsas kök və ya məqam almışlar; Avropa alimlərinin təfsirinə görə 17 hissəyə bölünmüş oktava aşağıdakı şəkildə imiş:
cxx dxxe fxx gxxs bxxc
Şərq təfsirçiləri 17 pilləli oktava haqqında bir kəlmə də olsun danışmamışlar, ümumiyyətlə onlar «pərdə», «sövt», «nəğmə» və sairə istilahları yerində işlətmədikləri üçün onların izahı dumanlı və anlaşılmazdır.
Əl Farabiyə aid edilən ton sxemi doqquz konsentrik çevrədən ibarətdir, çevrələrdən birincisi 6, ikincisi 12, üçüncüsü 24 hissəyə və i. a. bölünür; bu cədvəl—diaqram o qədər anlaşılmazdır ki, onu Vəzirinin sözləri ilə desək, «müasir mədəniyyət başa düşmək iqtidarında deyildir». Birinci altı bölgü «şeş-danq» adlanır.
Şərq təfsircilərinin izahına görə, əsas səslər dörddür, bunlar öz aralıq səsləri ilə birlikdə yeddi pillə əmələ gətirir. 4 səs 3 aralıq səsinə vurulduqda 12 məqam alınır; hər məqamın 2 şö'bəsi və 4 guşəsi vardır, deməli, cəmi 24 şö'bə və 48 guşə vardır, bütün bunlardan başqa 15 avaz vardır. 12 məqam özünün 24 şö'bəsi və 48 guşəsi ilə birlikdə 84 lad əmələ gətirir.
Avropa alimləri avazların sayının 6 olduğunu söyləyirlər, onlar 84 ladın əmələ gəlməsini belə izah edirlər; ərəblərdə və farslarda oktava tetraxorda və pentaxorda bölünmüşdür; tetraxordun 1-ci və 4-cü tonları, pentaxordların 1-ci, 4-cü və 5-ci tonları dəyişməz qalmışdır, hər ikisinin 2-ci və 3-cü tonları dəyişmişdir, bunun nəticəsində ikinci dərəcəli qammalar alınmışdır. Tetraxordun 2-ci və 3-cü tonlarınıı yeddi cür, pentaxordun 2-ci və 3-cü tonlarının isə 12 cür dəyişməsi mümkündür; deməli, tetraxordun bütün dəyişikliklərini bir-bir götürüb, hər birində pentaxordun bütün 12 dəyişikliyini aparsaq 7x12 =84 alınar, buraya 12 məqam da daxildir (A. S. Razmadze. «Musiqi tarixinə dair oçerklər»).
Avropa alimlərinin (Kizavetterin) fikrincə, 12 məqam aşağıdakı səsdüzülüşündən ibarət olmuşdur:
1. Üşşaq — c d e f g a b c
2. Nəva — c d es f g as b c
3. Busəlik — c des es f g as b c
4. Ras t— c d e f g a b c
5. Əraq — c d e f g dis a h c
6. İsfahan — c d e f g as b c
7. Zirəfkənd — c d es f fis gis a b c
8. Büzürg — c d e f fis g a hc
9. Zəngulə — c de f fis a b c
10. Rəhavi — c des e f g es as b c
11. Hüseyni — c des es f ges as b c
12. Hicaz — c des es ges as b c
Zaman keçdikcə istər baş məqamlar, istərsə də onların şö'bə, guşə və avazları böyük dəyişikliklərə uğramışdır: bə'zi məqamlar öz müstəqil əhəmiyyətini itirərək şö'-bəyə və ya guşəyə çevrilmişdir, bə'zi şö'bə və guşələr isə müstəqil məqama çevrilmişdir; sonra Bayatı-şiraz, Şur kimi yeni adlar meydana gəlmişdir.
Beləliklə, mövcud qayda tamam dəyişmiş və 12 məqamdan ancaq Rast bugünədək həm öz quruluşunu, həm də adını saxlamışdır. Son vaxtlar fars nəzəriyyəçiləri «dəstgah» adlı yeni musiqi istilahı işlətməyə başlamışlar, bu söz istər İranda, istərsə də bizim Azərbaycanda «məqam» sözünü demək olar ki, sıxışdırmışdır: «Dəstgah» (mə'nası «bina» deməkdir) demək olar ki, bütün şö'bə və guşələri ilə birlikdə məqamın eynidir.
Dəstgahın əsasını təşkil edən məqamın adı dəstgahla yanaşı işlənir, məsələn, «Rast dastgahı», «Şahnaz dəstgahı» və s.
Şərq musiqi yazıçılarının dediyinə görə, tonları və onların hərəkətini işarə etmək üçün ərəbcə «xtuti teme-vuci» adlanan xüsusi dalğalı xətlər var imiş.
Avropa tədqiqatçıları göstərirlər ki, səs düzülüşünün pillələri «əbcəd» əlifbasından götürülmüş hərflərlə, məsələn, Əlif, Bey, Cim, Dal, Hey, Vav, Zay yaxud birinci yeddi rəqəmin fars adları ilə (Yek, Do, Se, Çahar, Pənc, Şeş, Həft) adlandırılmışdır.
Şərq təfsircilərinin izahına görə, ritmik şəkillər hecaları ayıran səsləri ifadə etmişdir, məsələn, tan, tan-tan, tantatan, tanin. «Tan» simə bir zərbə, «tantan» dalbadal iki zərbə, «tantatan» isə bir zərbə və bunun ardınca iki zərbə vurmaq deməkdir.
Qədim metafizik alimlər musiqini təbiətlə və təbiət hadisələri ilə müqayisə edirdilər. Belə ki, dörd əsas səs dörd təbiət qüvvəsinə: oda, suya, torpağa və havaya uyğundur,. Pifaqorun təsvir etdiyi yeddi dil yeddi bürcə müvafiqdir. Sonra, Rast bahar nəsiminin əsməsindən, Rəhavi yağışdamcılarının səsindən, Çahargah göy gurultusundan, Dügah fəvvarə vuran bulağın şırıltısından, Mahur üzgü zamanı suyun şappıltısından, Məğlub leysan səsindən götürülmüşdur...
Qədim alimlər musiqiyə tibbi əhəmiyyət verərək deyirdilər ki, xəstəliklər insan orqanizmində hərarətin ya qalxmasına, ya da enməsinə səbəb olur. Hərarəti yüksək olan xəstənin kədər və qüssə oyadan musiqiyə qulaq asması faydalıdır; hərarəti aşağı olan xəstə isəşən və oynaq musiqini dinləməlidir…
Alimlər musiqiyə dini əhəmiyyət də vermişlər. Bu müəyyən dərəcədə onunla izah edilir ki, alimlər musiqini «şeytan əməli» hesab edən fanatik mollaların və onların tərəfdarlarının tə'qibindən qorumağa çalışırdılar.
Əməli musiqi fəaliyyəti müsəlmanlar arasında bugünədək günah iş sayılır, buna ancaq nəzəri laraq yol verilir.
Nüfuzlu mollaların və onların ardıcıllarının musiqiyə bu cür münasibəti alimlərin sə'yinə baxmayaraq, musiqi sənətinin inkişafına o qədər zərərli tə'sir göstərmişdir ki, musiqi sənəti 6—7 yüz il ərzində zərrə qədər də olsun irəliləməmişdir.
Ərəb-fars sistemini qəbul edən xalqlar zaman keçdikcə həmin sistemdə yerli şəraitdən irəli gələn dəyişikliklər etmişlər; hər bir xalq ərəb-fars sistemi əsasında öz xususi musiqi binasını ucaltmağa başlamış və onu öz estetik tələbatına uyğun bir tərtibata salmışdır.
Bu əsas üzərində ərəb, fars, türk, Azərbaycan, Türkistan üslubları meydana gəlmişdir.
Hazırda Azərbaycan musiqisi çoxlu şö'bə və guşələri ilə birlikdə aşağıdakı müstəqil köklərə malikdir: Rast, Segah, Şur, Çahargah, Şüştər, Zabil, Şahnaz, Bayatı-Şiraz və Hümayun. Bütün Azərbaycan türk xalq musiqisi ancaq yuxarıda göstərilən köklərə əsaslanır. Bu barədə gələn dəfə danışarıq.2
1. Məqalə Ü. Hacıbəyovun Azərbaycan xalq musiqisinin nəzəri əsaslarını böyük səylə öyrəndiyi illərdə yazılmış və «Na rubeje Vostoka» jurnalının 1929-cu il 3-cü nömrəsində dərc olunmuşdur. Məlumdur ki, bəstəkarın uzun illər boyu apardığı tədqiqat nəticəsində 1945-ci ildə onun «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» adlı çox mühüm əsəri meydana gəlmişdir. Ü. Hacıbəyov bu məqalədə əks etdirilən fikir və müşahidələrini məhz həmin əsərində elmi cəhətdən dolğun və səlis bir şəkildə ifadə etmişdir. Bu məqalədə bəstəkar 1926-cı ildə «Şərq musiqisi haqqında qərb alimlərinin təfsiri» məqaləsində söylədiyi fikirləri inkişaf etdirmişdir. Rus dilindən tərcümədir.
2. Nəzərdə tutulan məqalə bizə məlum olmayan səbəblərə görə nəşr edilməmişdir.